روشنفکران ایرانی و برآمدن رضا شاه

منتشر‌شده در روزنامه‌ی کارگزاران
۲۲ و ۲۳ آبان ۱۳۸۷

بیشتر تاریخ نگاران دوره‌ی فرمانروایی رضاخان را عصر تمرکز یابی قدرت و سامانمند شدن اقتصاد ایران می‌دانند و در همین حال سرکوب سیاسی و فضای بسته‌ی فرهنگی این دوره را مایه‌ی سترونی اندیشه و زوال روشنفکری در عهد پهلوی اول می‌شمارند. در نگاه این تاریخ‌نگاران، روشنفکران این دوران یا از روی ترس سر بر آستان خدمت‌گذاری دولت نهاده‌اند و یا گوشه‌گیری و خاموشی پیشه ساخته‌اند و همراه محمد علی فروغی این بیت مولوی را زمزمه کرده‌اند:

در کف شیر نر خونخواره‌ای
جز که تسلیم و رضا کو چاره‌ای

اما به‌راستی آیا می‌توان تمامی روشنفکرانی را که با دستگاه فرمانروائی رضا شاهی همکاری کرده‌اند در یکی از دو گروه بالا نشاند؟ آیا به‌راستی می‌توان دوران پهلوی اول را عصرعسرت فکری و بی‌حاصلی اندیشگی دانست و در آن از چیزی بجز شکست فکری وشکستگی روحی نشانی نجست؟ آیا جوشش اندیشه‌ی ملی‌گرایی و چیرگی ناسیونالیسم این دوران را می‌توان تنها وامدار برنامه ریزی سیاسی دولتی دانست؟

به باور من و به‌رغم بسیاری نظریه‌پردازان اسلام‌گرا، ملی- مصدقی و چپ، سیاست‌های رضا شاه مانع شکوفایی و گسترش اندیشه‌های مدرن در ایران نبوده و خودکامگی دستگاه فرمانفرمایی‌اش نهال اندیشه‌ورزی در ایران را بکلی سترون نساخته است. افزون بر این، خدمتگزار قدرت انگاشتن روشنفکران این عصر را نیز رای سنجیده‌ای نمی‌دانم و برآنم که داوری در این‌باره نیازمند نگاهی ژرف‌تر و معتدل‌تر به کارنامه‌ی روشنفکری این دوران است. شاید هنگام آن رسیده باشد که داوری‌های یکسویه و ناروای پیشین را به کناری نهیم و بر دستاوردهای اندیشگی و عملی روشنفکران این دوره چشم بگشاییم. شرط این کار اما، دوری از نگاه‌های احساسی و داوری‌های سخت‌گیرانه‌ی سیاسی و اخلاقی است. قهرمانان تاریخ هستی‌هایی فرابشری نیستند. چنانکه ضد قهرمانان آن را نیز نباید سراپا شیطانی دانست. آری، همواره ناچاریم که از دیدگاه و افق کنونی خویش به گذشتگان بنگریم اما فهم درست اندیشه و رفتار آنان نیازمند پذیرایی و گشادگی ما نسبت به افق‌های تاریخی فکری وعملی ایست که آنان را در بر گرفته بوده است. بدیگر سخن، نمی‌توان فاصله‌ی این افق‌های تاریخی را با روزگار کنونی – و نیز با آنچه که در همان زمان افق اندیشگی و عملی اروپائیان را سامان می‌داده است – نادیده گرفت. در عصر اروپایی روسو و کانت، زمام فرمانروایی ایران به‌دست کریم خان زند و آقا محمد خان قاجار بوده است. تاریخ گشایش نخستین سفارتخانه‌ی ایران در لندن از سال 1809/1118 پیشتر نمی‌رود. بی‌گمان ایرانیان در راه و رسم دیپلماسی و چند و چون رابطه داشتن با دیگر کشورها سال‌ها از عثمانی عقب‌تر بوده‌اند. از دیگرسو خلاف آمدهای تاریخی را نیز باید به خاطر بسپاریم: لئوناردو داوینچی در دوران به آتش سوزاندن جادوگران در اروپا پدیدار می‌شود و اندیشه‌ی اکبر شاه هندی، یعنی دین الهی، دررواداری و کثرت‌گرایی مذهبی قرن‌ها از زمانه‌ی خویش پیشتر می‌رود. همچنانکه به‌رغم پیشداوری ها، سالها‌ی پس از انقلاب 1357 دوران شکوفایی اندیشگی جامعه‌ی ایرانی نیز بوده است. چنین است که تاریخ سده‌ی بیستم ایران را نمی‌بایست به انقلاب مشروطیت، جنبش ملی کردن نفت و انقلاب 1357 فروکاست و اندیشه‌های زاینده‌ی آنرا در نوشته‌های آخوندزاده، ملکم خان، آل احمد و شریعتی خلاصه کرد.

انقلاب مشروطیت و پی‌آمدهای آن

بی‌هیچ شک انقلاب مشروطه به‌سان نخستین انقلاب طبقه‌ی متوسط دموکراتیک در یک کشورجهان سوم از بزرگ‌تر رویدادهای تاریخی سده گذشته‌ی نه تنها ایران که منطقه خاورمیانه است. جنبش مشروطه خواهی چنان که احمد کسروی پیشتاز تاریخ نگاران مشروطه یادآور می‌شود “با پاکدلی‌ها آغازید ولی با ناپاکدلی‌ها به پایان رسید و دستهایی از درون و بیرون بمیان آمده آنرا برهم زد و نا انجام گذاشت و کار به آشفتگی کشور و ناتوانی دولت و از هم گسیختن رشته‌ها انجامید و مردم ندانستند آن چگونه آمد و چگونه رفت و انگیزه ناانجام ماندنش چه بود.” کسروی از رویدادهایی می‌پرسد که نافرجام جنبش مشروطیت را رقم زده‌اند. بجاست که ما نیز همچو او بازپرسیم که آیا به‌راستی از رخداد به توپ بستن مجلس به‌دست محمد علی شاه (1287) تا کودتای 1299 برسر ایران چه رفته است و چگونه این رویدادها چه در درون و چه در بیرون ایران زمینه‌ی اجتماعی- سیاسی و اندیشگی کودتای 1299 را فراهم ساخته اند؟ در نبود شخصیتهای محوری سیاسی و اجتماعی- فکری، تاریخ‌نگاران فرد محور از وارسی این دوره‌ی سیزده ساله با به‌کاربستن جمله ها‌ی کلی‌ای چون “هرج و مرج برآمده از جنگ جهانگیراول و سستی حکومت مرکزی” تن زده‌اند و از رخداد به توپ بستن مجلس یکسره بر سر کودتای رضا خان جسته‌اند. در حالی‌که به باور من تنها با نظر در چند و چون این فرآیند سیزده ساله است که می‌توان به درک روشنی از همکاری و همراهی روشنفکران ایرانی با دولت رضا شاهی دست یافت. رویدادهای این سیزده سال را می‌توان به این قرار بر شمرد:

1) تکاپوی محمد علی شاه برای بازگشت به قدرت در 1299

2) جنگ جهانگیر اول (1293/1914) و نقش آن در دگرگونسازی نگاه ایرانیان به مدرنیته و تمدن اروپایی که اینک، و در پی آنهمه اندیشه ورزی‌های متعالی بشری، بر آتش ویرانی جهان دامن می‌زد.

3) بیماری همگانی و فراگیر، وبا و تیفوس، که به مرگ نزدیک به یک میلیون ایرانی یعنی ده درصد جمعیت کشور در سال‌های جنگ انجامید.

4) اشغال ایران به‌دست نیروهای انگلستان، روسیه و آلمان

5) ناکارآمدی دستگاه اداری دولتی

6) بدهی‌های پادشاهان قاجاری به دولت‌های خارجی

7) مسلح شدن ایل‌ها و عشایر لر، کرد، ترکمن و بلوچ به تفنگهای اروپایی

8) آمد و رفت سی و شش کابینه در دوره‌ی سیزده ساله

9) دست‌اندرکاری دولت‌های بیگانه در سرنگونی و بر سر کارآمدن هر یک از این کابینه‌ها

10) بسته شدن شش ساله‌ی مجلس شورای ملی و نیمه کاره ماندن روند تصمیم‌گیری و قانونگذاری آن

11) رونق بازار انجمن‌های ترور و کمیته‌ها‌ی مجازات

12) پیروزی انقلاب بلشویکی در روسیه

13) به پادشاهی رسیدن احمد میرزا قاجار در سن سیزده سالگی

14) قرارداد 1298/1919 وثوق‌الدوله

15) شورش‌ها و قیام‌های گوناگون در گوشه و کنار ایران، مانند شورش محمد خیابانی و میرزا کوچک خان جنگلی

16) یافتن نفت در مسجد سلیمان 1287/1908

17) نبود دستگاه بوروکراسی و نبود نیروی ارتش

18) ناتوانی دولت مرکزی در جمع‌آوری مالیات، برقراری نظم و کاربست قانون

19) کشته شدن عبدالله بهبهانی و به دار زدن ثقه الاسلام تبریزی …

طنین این نابسامانی را می‌توان در شعرهای شاعران این دوران بازیافت. در کنار قصیده‌ی مشهور بهار در وصف جغد جنگ ومرغوایش، این بیت‌های علی اکبر خان دهخدا نیز بروشنی گویای نگاه ایرانیان به ناسازگاری این دوران است.

مرا این خاصیت ارث است از آبا که من خود را
زخود برتر نمی‌تابم، زخود کمتر نمی‌خواهم
چو بر عشق است و بس، بنیان و بیخ و پایه‌ی هستی
جدال و جنگ و جر و بحث و جوی و جر نمی‌خواهم
حدیث توپ و تانک و رزم ناو و بمب یکسو نه
که خود را با سران جهل من همسر نمی‌خواهم
زن بی‌شوی و طفل بی‌پدر، مام پسر کشته
رخ زرد و دل خونین و چشم‌تر نمی‌خواهم

سیاستمدار محافظه‌کاری چون مهدیقلی مخبرالسلطنه هدایت نیز چنین می‌سراید:

قرن بیستم قرن حرص است و شتاب
گل نمودن بهر صید آنجا که آب
داروی درمان اگر پرداختند
گازمهلک را هم ایشان ساختند
جمع و خرجی گر نمایی کان بجاست
های و هوی قرن بیستم برهواست
قصد، بهبودی بود نی همهمه
نی فزودن هول و بیم و واهمه

هدایت که خود از خلاف آمدهای جامعه‌ی ایرانی درین دوران است، سخت با مدرنیزاسیون، شهرنشینی و ایده‌ی تجدد مخالف است. اما همو که توگویی کتاب شعر خویش “تحفه‌ی مخبری” را در نکوهش سده‌ی بیستم پرداخته است برای شش سال نیز نخست وزیری دولت مدرنساز رضا شاه را بعهده می‌گیرد. چهارمین نمونه را از دیوان ادیب الممالک فراهانی به‌دست می‌دهیم:

چنان ریدند احزاب سیاسی
به اصل و فرع قانون اساسی
که نتوان دیگر آنرا پاک کردن
مگر با صد زبان دیپلماسی

به‌راستی این روشنفکران چه می‌گویند؟ علی اکبر دهخدا از ویرانگری جنگ جهانگیر، مهدیقلی هدایت از منطق آزمند و زیاده خواه سده‌ی بیستم، کسروی از مادیگرائی غرب و ادیب الممالک فراهانی از چالش‌های سیاسی حزبها و نابسامانی تکاپوهای سیاسی شکوه می‌کنند.

به‌راستی انبوهش این نابسامانی‌ها و شکست زودرس انقلاب مشروطیت ایرانیان را از درگیری و دست‌اندرکاری راستین در سازوکار دولتمداری مدرن بازداشت. آنان را از آموختن الفبای حکومت ملی بی‌بهره ساخت و بدینروی به روند پرورش نسلی از دولتمردان و سیاست ورزان مدرن آزادیخواه و دموکراسی طلب پایان داد و چنین بود که علی اکبر دهخدا در روزنامه‌ی سروش چاپ استانبول از نبود “آدم و عالم” در میان ایرانیان شکایت می‌کرد. سنگینی این روزگار نکبت بار و دژآئین بر وجدان همگانی به خواست دولتی کارآمد دامن می‌زد که در راه استقلال سیاسی، نگاهبانی از تمامیت ارضی، گسترش و فراگیری زبان پارسی، و پایان دهی به راه و رسم ملوک الطوائفی بکوشد و کشور را از چند پارگی سنتی‌اش باز رهاند. بدینروی روشنفکران و مشروطه خواهان آزادی طلب خودآگاهانه هدف‌های دموکراتیک خویش را در تراز پست تری از اهمیت نشانیدند وهمت در کار هرچه کارآمد‌تر ساختن دولت نوپای مدرن بستند.

افزون براین‌ها، چنین دگرگونی شگرفی در سرمشق فکری روشنفکران آزادیخواه در آستانه‌ی دولت پهلوی اول پاسخ درخوری به شرائط جهانی این دوره نیز بوده است. چنانکه پژوهش‌های ساموئل هانتینگتون در کتابش “موج سوم” نشان می‌دهد، در دوره‌ی پایانی دهه‌ی 1920 شمار کشورهای جهان به 65 می‌رسد و ازین میان نیز تنها بیست کشور به شیوه‌ی دموکراتیک اداره می‌شدند. بازگروهی از میان این بیست کشور هم در دهه‌ی 1930 – با آغاز بحران اقتصادی بزرگ (Great Depression) در امریکا و روی کارآمدن هیتلردر آلمان – پیش شرط‌های راستین دموکراسی را از دست داده و به جمع کشورهای غیردموکراتیک پیوستند. نیز باید به یادداشت که دگرگونی‌ها و پیشرفتهای فن آورانه‌ی اروپا و امریکا در نخستین دهه‌های سده بیستم و پیدایش اتومبیل، تلگراف، بی‌سیم، برق، دوربین، سینما، گرامافون، تلویزیون، ماشین تحریر و … سازوکار زندگانی روزمره در غرب را پیشتراز این زیرو زبر ساخته بود و هر روز بر فاصله آن با راه و رسم زندگانی در جامعه‌ی ایرانی می‌افزود. در هنگامه‌ی چنین روزگار عسرتی ایرانیان پاسخ ناتوانی و نابسامانی خود را در باور به سر برآوردن امری معجزه گون یافتند و در آرزوی کسی افتادند که به زبان حافظ “از خویش برون آید و کاری بکند”.

به باورتوماس هابز نیز آنگاه که جامعه‌ای با آشوب و نابسامانی آشنا می‌شود، خواست برآمدن یک خودکامه‌ی نیکوکاراندیشه‌ی همگان را در بر می‌گیرد (داوری درباره‌ی کارآمدی خودکا مه‌ی نیکوکار (benevolent dictator) و نیز امکان جمع خودکامگی و نیکو کاری خود در گرو اندیشه‌ورزی افزون تری است. بهرروی، سخن اینجا در فراگیری و همگانی شدن خواست برآمدن چنین خودکامه یی است که سامان اجتماعی و امنیت را به جامعه بازگرداند). کارل مارکس بر چنین گرایش اجتماعی، و بر روند سربرآوردن خودکامه‌ای در پی آن، نام بناپارتیسم نهاده است.

بناپارتیسم ایرانی در دوران رضاخانی نیز در چنین زمینه‌ی درونی و اجتماعی‌ای پدید آمده و بالیده است. در نگاه مارکس، هنگامی که جامعه دستخوش هرج و مرج می‌شود و رقیبان اجتماعی در تراز برابری از قدرت قرار گرفته هر یک از بیرون کردن رقیب از قلمرو چالش سیاسی ناتوان می‌مانند، و آنگاه که طبقه‌ی چیره‌ی پیشین توان در انحصار گرفتن قدرت را از دست می‌دهد، نیروی نوینی از میانه‌ی این آشوب سر بر می‌آورد و با بر هم زدن توازن موجود بین رقیبان ناتوان، گوی قدرت را از میانه می‌رباید. سر برآوردن رضا شاه نمونه‌ای از پیدایش بناپارتیسم در ایران بود. از این گذشته نکته‌های ایدئولوژیکی که رضا شاه بر آن انگشت می‌نهاد با خواسته‌های بنیادین روشنفکران ایرانی نیز همسو بود: ملی‌گرایی، نوسازی (مدرنیسم) وعرفی ساختن جامعه (سکولاریسم) در کانون خواست‌های روشنفکران می‌نشست و رضا شاه با تکیه بر آن‌ها سلاح برنده‌ای را از کف روشنفکران مخالف خویش وا می‌ستاند. بدیگر سخن، شمار درشتی از روشنفکران ایرانی نمی‌توانستند خواسته‌های بالا را از آن خود ندانند و آنگاه با انکار آن‌ها برجمود فکری روزگار خویش بیافزایند.

ویژگی‌های بناپارتیسم رضا شاهی در ایران را می‌توان بدین شیوه باز خواند:

1) برآمدن رضا شاه بر تخت قدرت همزمان با سربرآوردن نخستین نسل پس از انقلاب مشروطه در پهنه‌ی سیاسی و فرهنگی ایران است. نسلی که ناکارآمدی و بی‌عملی پادشاهان قاجار، بی‌رحمی آقا محمد خان، جنگهای تباهی آور فتحعلی شاه، سستی مظفرالدین شاه، ستمگری محمدعلی شاه و بچه سالی احمد میرزا را در خاطره‌ی همگانی‌اش مرور می‌کرد و از اینرو رضا شاه را نماد رویاروئی با تمامی کاستی‌های پیشین یاد دردستگاه فرمانروائی قاجار می‌دید.

2) رضا شاه نه از طبقه‌ی اشراف و درباریان برخاسته بود و نه به صنف روحانیان، بازرگانان، بازاریان و زمینداران وابستگی داشت – گرچه در پایان کار خویش به بزرگترین زمیندار ایران تبدیل شده بود. جدایی او از تبار قاجاریان نیز راه مخالف خوانی را بر روشنفکران ضد قاجار می‌بست.

3) رضا خان نخستین دستگاه حکومتی غیر قبیله‌ای از دوران صفویان تا روزگار خویش را بنا نهاد. تا پیش ازین، صفویان، زندیان، افشاریان و قاجاریان همه بر اساس پیوندهای ایلی و قبیله‌ای و آنچه که ابن خلدون رشته‌های عصبیت می‌نامد بر ایران فرمان رانده بودند.

4) رضا شاه عرفی‌ترین پادشاه ایران تا زمانه‌ی خویش است. همو بیشترین همت را در کار عرفی ساختن جامعه‌ی ایران کرد و بدینروی روشنفکرانی که از پس از دوران مشروطه درگیر مبارزه با انحصار طلبی و اندیشه‌های سنتی و استخوانی شده بودند نمی‌توانستند به پشتیبانی از برنامه‌ی عرفی گرای او برنخیزند.

5) به‌دست گرفتن تدریجی قدرت ترفند نوینی در پهنه‌ی سیاست ایران بود و پیش از این در خاطر نمی‌گنجید که کسی که کودتا را سامان داده چند سالی در پس پرده بماند و آنگاه به آهستگی سررشته داری کارها به‌دست خویش را آشکار سازد تا درین فاصله نخبگان پیشین را گام به گام از میدان سیاست بدر کند. به‌راستی چگونه رضا شاه توانست دست خانواده‌های مهمی چون فرمانفرما، اسفندیاری، هدایت و مهدوی را از دامان سیاست ایران کوتاه کند.

7) اصلاحات رضا شاه راه و رسم زندگی اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی کشور را دگرگون ساخت. بی‌شک ساختار دولت مدرن در ا یران وامدار تکاپوی دستگاه رضاشاهی درین دوران است. به زبان پیروان فوکو، رضا شاه جامعه‌ی ایرانی را “خوانا” (legible) کرد: کاری که مدرنیته و مدرنیزاسیون با جامعه می‌کند تا با به‌دست دادن “نقشه” و چند و چون سازوکار آن امکان چیرگی علمی-عملی، برنامه ریزی فرهنگی اقتصادی و مهارسیاسی و نظامی آنرا فراهم آورد. راه و رسم‌های نوینی چون سرشماری، نام خانوادگی، واحد یکسان اندازه گیری، درجه‌های تحصیلی، سنجه‌های بهداشتی، مرزبندی، شناسنامه، گذرنامه، نشانه‌ی کار و زندگی و … همه وهمه بکار بسامان کردن و خوانا ساختن جامعه می‌آمدند و پیش زمینه‌ی دموکراسی یعنی حکومت قانون را امکان پذیر می‌ساختند. چراکه بدون خوانا ساختن جامعه و بدون داده‌هایی چون شناسنامه، گذرنامه، نقشه‌ی راه، آمار و … قانون زمینه‌ی پدیداری و کاربست خویش را از دست می‌دهد. چنین بود که روشنفکران ایرانی برنامه‌ی رضا شاه در خوانا ساختن جامعه‌ی ایرانی را به چشم قبول می‌نگریستند.

به‌جاست که نگاهی به برنامه‌های بنیادین دولت پهلوی اول در دگرگونی جامعه‌ی ایرانی بیفکنیم.

الف) راه آهن و جاده شوسه که هشتادسال پیش ازین زمینه‌ی شکوفایی اقتصادی امریکا را فراهم ساخته بود اینک شاه کلید دگرگونی اجتماعی را در کف رضا شاه می‌نهاد.

ب) خدمت اجباری سربازی و آموزش همگانی نسل اول، توده‌ی کتابخوانی را ببار می‌آورد و پهنه‌ی سیاست و فرهنگ را از چیرگی انحصاری چند نخبه‌ی فرهنگی و سیاسی می‌رهانید گرچه در همانحال بالا رفتن تراز دانش همگانی به گسترش قلمرو خواستهای همگانی می‌انجامید. چنین پدیده‌ای که در دانش سیاسی انقلاب انتظارهایش (rervolution of rising expectations) می‌نامند، مهمترین چالش درونی کشورهای جهان سوم را رقم می‌زند چرا که جامعه‌ای جوان و شهری شده می‌تواند دولتی را که همپای گسترش درک و خواست همگانی رشد نکرده به زانو درآورد. چنین است که در دوران رضا شاه با افزایش شمار ارتشیان، کارمندان دولت، قاضیان، دادستانها، وکیلان، استادان و معلمان، طبقه‌ی میانی نوینی سر برآورد تا پاسخی به افزایش تراز خواست‌های همگانی فراهم آورد.

ج) پایان دادن به شورش‌های گوناگون در گوشه و کنار کشور از جمله شکست دادن کلنل پسیان، محمد خیابانی، رحیم خان سمیتقو، شیخ خزعل، ابوالقاسم لاهوتی، میرزا کوچک خان جنگلی و دیگران به پیشبرد امنیت و آرامش برای مردم و گسترش نیروی دولت مرکزی در تمامی کشورانجامید. برای نمونه، ازین پس بازرگانان می‌توانستند بدون ترس از راهزنان و یاغی‌ها پیشه‌ی خویش را پی گیرند. بی‌شک نمی‌توان تمامی شورش‌های یادشده را یاغیگری و راهزنی دانست. با این همه سخن درین است که دوران رضا شاه ، دوره‌ی پایان دهی به سرکشی‌ها و بی‌نظمی‌ها در کشور بوده است. بدینروی، بهمان میزان که توان دولت مرکزی پهلوی اول در گسترش امنیت افزایش می‌یابد، چالش‌های منطقه‌ای و محلی نیز فروکش کرده و نظم و سامان دولتی جایگزین آن‌ها می‌شود.

سرشت دستوری مدرن‌سازی رضا شاهی

بی‌شک یکی از نقدهای اساسی بر شیوه‌های مدرنسازی رضا شاه سرشت دستوری و آمرانه‌ی آن بوده است. از حقیقتمندی این نقد نمی‌توان چشم پوشید اما می‌توان در کنار آن به سیر پیشروی مدرنیزاسیون و سازو کار و قوام یابی آن در جامعه‌های غربی نیز نگریست. چنانکه کارل پولانی (Karl Polanyi) در کتاب مشهور خویش “دگرگونی شگرف” آورده است، بگواهی تاریخ در جامعه‌های غربی نیز ابتدا دولت شیوه‌ی داد و ستد مدرن، بازار آزاد و رفتار و کنش سرمایه دارانه را بر جامعه تحمیل کرده است. بدیگر سخن، و به‌رغم افسانه‌ی دست ناپیدای بازار، این بازوان قدرت دولتی است که در دوره‌ی آغازین مدرنسازی در خدمت اقتصاد سرمایه داری درآمده و برنامه‌ی اقتصاد سرمایه داری را به پیش برده است. مجموعه‌ی ویژگی‌های پیشین یاد چیستی و سازوکار دولت در عصر پهلوی را دگرگون می‌ساخت و بدینروی حس همدلی روشنفکرانی چون احمد کسروی را بر می‌انگیخت تا رضا شاه را در بنیانگزاری دولت متمرکز، خلع سلاح قبیله ها، محدود کردن نمایندگان سنت، برداشتن چادر، برانداختن لقب‌های اشرافی، خدمت اجباری سربازی، کاستن قدرت زمین داران بزرگ، یکپارچه کردن شهرها، بنیانگزاری دستگاه آموزش و پرورش نوین و صنعت‌های مدرن کامیاب بداند. کسروی درین داوری تنها نیست. فرهیختگان دیگری همچون محمد تقی بهار، میرزاده عشقی، فرخی یزدی، سید اشرف گیلانی، ابوالقاسم لاهوتی، عارف قزوینی، سلیمان میرزا اسکندری و … هر یک دست کم در دوره‌ای از تکاپوهای فکری و سیاسی خویش هوادار برنامه‌های مدرنسازی رضا شاه بوده‌اند. گرچه بسیاری از این روشنفکران در سالهای آینده با دستگاه فرمانروائی پهلوی اول در می‌پیچند اما سخن اینجا درباره‌ی دوران بر سرکار آمدن رضا شاه و روند شکل‌گیری بناپارتیسم ایرانی است. همانگونه که ماشاءالله آجودانی اشاره می‌کند، در نگاه این روشنفکران رضا شاه نه یک ضد قهرمان، که ادامه دهنده‌ی انقلاب مشروطه و برآورنده‌ی بسیاری خواست‌های بر زمین مانده‌ی مشروطه خواهان صدر اول – البته بجز مساله آزادی – بود. نسلی که در دوره‌ی روی کارآمدن رضا شاه می‌زیست روشنفکران و کارشناسان برجسته‌ای را چه در درون و چه در بیرون کشور پرورش داده بود. نگاهی به نام‌ها و کارنامه‌های علمی- فرهنگی، سیاسی و اجتماعی این روشنفکران بازنمای چنین حقیقتی است:

الف) روشنفکرانی که پیش از انقلاب مشروطه در گذشته‌اند: میرزا یعقوب خان (پدر ملکم خان)، آخوندزاده، مجدالملک، مستشار الدوله، میرزا آقا خان کرمانی و سید جمال الدین اسد آبادی.

ب) نسلی که در گیرودار انقلاب مشروطه در گذشته اند: ملکم خان، عبدالرحیم طالبوف، زین العابدین مراغه ای، شیخ فضل اله نوری، سید عبداله بهبهانی و آخوند محمد کاظم خراسانی.

ج) نسل فرهیختگان پیش از سرکار آمدن پهلوی اول و پرورش یافته در ایران: محمد علی فروغی، محمد تقی بهار، یحیی دولت آبادی، نصراله انتظام، ولی اله نصر، محمد پروین گنابادی، علی سهیلی. و در انیران: محمود افشار، قاسم غنی، محمدعلی جمالزاده، کاظم زاده ایرانشهر، حسن مقدم، محمد مصدق، احمد قوام، فیروز میرزا نصرت الدوله، علی اکبرداور، مؤدب الملک ،اسماعیل مرآت، جواد عامری و حسن نفیسی مشرف الدوله.

د) نسلی که پس از روی کار آمدن رضا شاه در انیران آموزش دیده‌اند و پدیده‌ی بازگشت مغزها را در عهد پهلوی اول رقم زده اند: یحیی عدل، علی امینی، تقی ارانی، یحیی ارمجانی، مهدی آذر، مظفر بقایی، خانبابا بیانی، مهدی بازرگان، منوچهر بزرگمهر، منوچهر اقبال ،عباس اقبال آشتیانی، محمود به آذین، صادق هدایت، علی اصغر حکمت، محمود حسابی، محمد باقر هوشیار، امیرعباس هویدا، فریدون کشاورز، یحیی مهدوی، خلیل ملکی، محمد مسعود، احمد متین دفتری، مصطفی مصباح زاده، محمدعلی مجتهدی، محمد مقدم، ناصح ناطق، حسن پیرنیا، غلامعلی رعدی آذرخشی، رضا رادمنش، علی رزم آرا، صادق رضا زاده شفق، عباس ریاضی، عیسی صدیق، غلامحسین صدیقی، یداله سحابی، جهانشاه صالح ،کریم سنجابی، عیسی سپهبدی، سید فخرالدین شادمان، علی شایگان، عبداله شیبانی، علی اکبر سیاسی و لطفعلی صورتگر.

برای نمونه به کارنامه‌ی علی اکبر داور بنگریم. وی در سن چهل و دو سالگی و شش سال پس از گرفتن درجه‌ی کارشناسی از دانشکده‌ی حقوق دانشگاه ژنو به ایران بازگشت. دستگاه کهن و ناکارآمد عدلیه را زیرو زبر ساخت و سامان دادگستری نوینی در انداخت که به عرفی‌سازی دستگاه حقوقی وهمدلی وهمکاری شخصیت‌های برجسته‌ای چون احمد کسروی و فخرالدین شادمان با آن انجامید. در قلمرو بهداشت و درمان، پرفسورعدل نقش نوسازی بدوش گرفت، وهمچنین در بخشهای گوناگون بدنه‌ی دولت می‌توان به نمونه‌های بسیاری ازین دست نگریست.

سال‌های 1300 تا 1305 یعنی پنج ساله‌ی پس از کودتا، که می‌توان سا‌ل‌های جوانمرگی پیشتازان تجدد ادبی ایران‌اش نامید، خود بازنمای باروری فکری و نوآوری اندیشگی در پهنه‌ی سخنوری و ادب ایرانی است. درین دوره چند تن از برجسته‌ترین نوآوران ادبی در سال‌های جوانی در گذشتند. ازآن میان یکی تقی رفعت است که از دوستان شیخ محمد خیابانی بود و پس از شکست شورش خیابانی در تبریز (1300)، در سن سی و یک سالگی دست به خودکشی زد. رفعت به گفتگوهای ارزشمندی در چندوچون میراث ادب کهن پارسی با محمدتقی بهار آغاز کرد. این گفتگوها که در مجله‌های دانشکده و تجدد به چاپ رسیده‌اند نمودار بن مایه‌های نگاه مدرن و نوآور رفعت به جایگاه و ارزش ادب پارسی‌اند. همچنین میرزاده عشقی در سن سی سالگی (1303)، و به‌شیوه‌ای مرموز، و بسا به‌دستور رضا شاه، کشته شد. حسن مقدم نویسنده‌ی داستان اثر گذار “جعفرخان از فرنگ برگشته” نیز در سی سالگی (1304) به بیماری سل از پای درآمد و سال‌ها بعد تقی ارانی در سی و هشت سالگی (1319) و پروین اعتصامی در سی وچهار سالگی (1320) جوانمرگ شدند. اینهمه اما بدان معنا نیست که اندیشه‌های نوین از پا نهادن به قلمرو فکری و سیاسی کشور باز ماندند. بلکه بعکس، در دوره‌ی رضا شاه اندیشه‌های گوناگونی چون ناسیونالیسم، سوسیالیسم و فاشیسم در حلقه‌های روشنفکری ایران ریشه می‌گیرند و از آنجا به پهنه‌ی همگانی راه می‌گشایند و درروند پیدایش حزب‌ها و گروههای سیاسی آشکارو پنهان اثر می‌نهند. آشنایی نسبی ایرانیان با فلسفه و سیاست آلمان از دستاوردهای همین دوران است. چنانکه محمد تقی هوشیار پایان نامه‌ی دکترای خویش در آلمان را درباره‌ی شیلر فیلسوف آلمانی می‌نگارد. باز از دستاوردهای همین دوران است که برنامه‌ی پژوهشی و اندیشگی میرزا یوسف مستشارالدوله در یکسان انگاری اسلام و تجدد به یکسو نهاده میشود، ایرج میرزا به نقد نگاه سنتی به زن می‌پردازد، احمد کسروی” پاکدینی” را به‌سان جایگزینی برای فرقه بندی‌های گوناگون مذهبی در میان می‌آورد و کاظم زاده ایرانشهر که درین زمان در سوئیس بسر می‌برد، از ضرورت جدائی دین از سیاست سخن می‌راند. درهمین دوران است که بانوانی چون شمس کسائی، عالم تاج اصفهانی (مادر پژمان بختیاری)، صدیقه دولت آبادی، فاطمه سیاح، مهری آهی، فرخ پارسا (سردبیر مجله‌ی زنان) در پهنه فرهنگ جامعه پدیدار می‌شوند ومی کوشند تا مناسبات تبعیض آمیز اجتماعی را دگرگون سازند.

ای بسا که بتوان مهمترین رویداد اجتماعی واندیشگی این دوران را در دگرگونی الگوی روشنفکری از “روشنفکر ناراضی” به “روشنفکر دولتمرد” بازجست. به‌درستی در هیچ دوره‌ای چه پیش و چه پس از عهد پهلوی اول، سیاست ورزانی چنین اندیشمند یکجا بگرد هم گرد نیامده بودند. اینان با نظردر شرائط ناگوار درونی و بیرونی کشور (پیامدهای جنگ جهانگیر اول، قحطی، بیماری‌های فراگیر، نا امنی و دیگر نابسامانی‌های اجتماعی) و با تکیه بر دانش نوین، امنیت، و نه آزادی، را نخستین نیاز روز کشور می‌دانستند. این تشخیص درست که بنیاد فلسفه‌ی سیاسی مدرن در اندیشه‌های ماکیاولی وهابز را نیز سامان می‌دهد، درین نکته خلاصه می‌شود که بدون امنیت سامان همه چیز برباد می‌رود و آنگاه آزادی نیز قربانی همین بی‌سامانی می‌شود. بدینروی روشنفکران این دوران آگاهانه همکاری با برنامه‌ی مدرنسازی دولت رضا شاه را برگزیدند. علی اکبر سیاسی در تاریخچه‌ی انجمن ایران جوان که شکل گرفته از دانش آموختگان اروپاست، از دیداری یاد می‌کند که میان اعضای انجمن و رضا شاه روی داده است. درین دیدار اعضای انجمن خواست‌ها و ایده‌های خویش را با شاه در میان می‌نهند و رضا شاه در پاسخ آنان، با تکیه براین نکته که این ایده‌ها و خواست‌ها همان خواسته‌های او نیز هستند، چنین می‌گوید که اینک ایده و برنامه از شما وعمل از من. چنین است که درین دوران روشنفکران با پرداختن ایده‌ها وسامان دادن زمینه‌های نظری مدرن، پیش شرط عملی شدن آن‌ها به‌دست رضا شاه را فراهم می‌آورند.

ناسیونالیسم و روشنفکران این دوران

محمد تقی بهار با نهضت جنگلی مخالف بود زیرا ملی گرایی‌ای که بهار می‌جست ناسیونالیسمی فراگیر و یکپارچه بود که در آن خواسته‌های تجزیه‌طلبانه نمی‌گنجید. به‌راستی ناسیونالیسم این دوران نه برنامه‌ای دولتی، بلکه ایدئولوژی طبقه‌ی متوسط نوخاسته در ایران بود. دگرگونی‌های اقتصادی و سیاسی عصر رضا شاه به شکل‌گیری این طبقه‌ی میانه نوین انجامیده بود که در کنار ایدئولوژیهای چپ و سوسیالیستی، برنامه ملی‌گرایی را نیز به پیش می‌برد. تنها پس از جنگ جهانگیر دوم 1324/1945است که ملی‌گرایی به ایدئولوژی چیره در ایران تبدیل می‌شود. اریک هابزبام (Eric Hobsbawm) که از نام‌آورتر تاریخ‌نگاران سنت چپ در روزگار کنونی است سالهای 1918/1297 تا 1329/1950 را دوره‌ی اوج ناسیونالیسم در تراز جهانی می‌شمارد: جمهوری سوم فرانسه، آلمان عصر ویلهلم دوم، انگلستان چرچیل وادواردگری، ترکیه‌ی آتاتورک، هندوستان حزب کنگره، مصر حزب وفد واتحادش با عراق و سوریه، یکپارچگی عربستان به‌دست عبدالعزیز ابن سعود، سوسیال ناسیونالیسم موسولینی در ایتالیا، ناسیونالیسم سوسیالیستی استالین و … همه نمونه هائی از رونق بازار ملی‌گرایی درین سال هایند. در ایران نیز اندیشه‌های ملی‌گرایانه پیش از انقلاب مشروطیت جوانه می‌زند – برای نمونه در کتاب “آئینه اسکندری،” میرزا آقاخان کرمانی حمله‌ی عربان را علت اصلی نابسامانی‌های تاریخی ایرانیان می‌شمارد.

اما این اندیشه در سال‌های جنگ جهانگیر اول و اشغال ایران گسترش ویژه‌ای می‌یابد. نیم نگاهی به روزنامه‌های این دوران: کاوه، صوراسرافیل، ایرانشهر و مجله‌هایی چون آینده، ایران جوان، توفان، شفق سرخ، قرن بیستم، فرنگستان، مرد آزاد، تجدد ایران، نامه‌ی جوانان و … درستی این باور را آشکار می‌کند. نوشته‌ها و شعرهای این سا ل‌ها نیز بازنمای اندیشه‌ی ملی‌گرایی این روشنفکران‌اند که بی‌گمان پاسخی بود بر خاطره‌ی صد سال شکست و شرمساری و انبوه امیدهای بر باد رفته و خیل خواستهای بی‌پاسخ رها شده. نوشته‌های سید حسن تقی زاده، رضا زاده شفق، احمد کسروی، علی دشتی، محمود افشار، فروغی، سعید نفیسی، پورداوود، ذبیح بهروز و مشفق کاظمی و نیز شعرهای عارف قزوینی، فرخی یزدی، ابوالقاسم لاهوتی، میرزاده عشقی و محمد تقی بهار آکنده از ایده‌های ملی‌گرایانه است. در این دوران علی اکبر دهخدا چنین می‌سراید:

هنوزم زخردی به خاطر درست
که در لانه‌ی ماکیان برده دست
به منقارم آنان به سختی گزید
که اشکم چو خون از رگ آندم جهید
پدرخنده برگریه ام زد که هان
وطن داری آموزاز ماکیان
و پورداوود چنین می‌گوید که :
یکی گیتی یکی یزدان پرستد
یکی پیدا یکی پنهان پرستد
یکی بودا و آن دیگر برهمن
یکی زان موسی چوپان پرستد
یکی از روی دستور اوستا
فروغ خاوررخشان پرستد
گروهی پیرو وخشور تازی
حدیث سنت و قرآن پرستد
اگر پرسی زکیش پورداوود
جوان پارسی ایران پرستد

برای نمونه‌هایی دیگر می‌توان به دیوان حسین پژمان، نمایشنامه‌ی “رستاخیز ایران باستان در خرابه‌های مداین” از میرزاده عشقی، دیوان نسیم شمال، آهنگ‌ها و ترانه‌های میهنی عارف و علینقی وزیری مانند “خاک ایران” و “ای وطن” و داستانهای جمالزاده از جمله “دوستی خاله خرسه” – نوشته شده در واکنش به تکاپوی بلشویکهای روسی – و” یکی بود یکی نبود” اشاره کرد. پایان نامه‌های دکترای بسیاری دانش آموختگان ایران نیز بازنمای چنین روند اندیشگی در میان آن‌هاست: “سیاست اروپا و ایران،” محمود افشار” .(1921/1300) سلطه‌ی عربان و پاگیری حس ملی در ایران،” محسن عزیزی .(1938/1317) “روابط ایران و اروپا در دوره صفویان،” خانبابا بیانی. “تاریخ روابط ایران و اروپا در دوره‌ی صفویان،” نصرالله فلسفی (1938/1317) .”ایران جدید و نظام آموزشی آن،” عیسی صدیق .(1931/1310) “ایران و تماس آن با مغرب زمین،” علی اکبر سیاسی (1320/1931).

دوران سترونی اندیشه؟

چنان که پیشتراشاره کردیم، بیشتر تاریخ‌نگاران دوران پهلوی اول را دوره‌ی سستی و سترونی اندیشه می‌دانند. اما نگاهی به کارنامه‌ی فکری این عصر نادرستی چنین داوری‌ای را بر آفتاب می‌افکند. در کارنامه‌ی اندیشگی این دوره به چنین نامها و نشان‌ها بر می‌خورذیم:

الف) فلسفه: “سیر حکمت در اروپا” و ترجمه‌ی “گفتار در روش راه برون عقل” از دکارت و نیز پایان نامه دکترای محمد باقر هوشیار درباره‌ی اندیشه شیلر) (1934/1313) .

ب ) دانش نامه: “امثال و حکم و لغت نامه دهخدا،” 1311.

پ) فرهنگ همگانی: داستان‌های “یکی بود یکی نبود،” 1300. “جعفرخان از فرنگ برگشته.” و “جیجک علیشاه” اثر ذبیح بهروز در نقد دربار قاجار.

ت) ترجمه: ترجمه‌ی “اوستا” به‌دست پورداوود 1305. ترجمه و ویرایش “تاریخ جهانگشای جوینی” به‌دست علامه محمد قزوینی 1316، ترجمه ی” تاریخ بلعمی” به‌دست محمد تقی بهار، ترجمه‌ی “تاریخ جهان” اثر آلبرماله، ترجمه‌ی “تاریخ ادبیات ایران” اثر ادوارد براون، ترجمه‌ی “ایران در زمان ساسانیان” اثر کریستین سن، ترجمه‌ی بزرگ علوی از “حماسه‌ی ملی ایران” تئودور نولدکه، ترجمه‌ی اعتصام الملک از” بینوایان” ویکتورهوگو، ترجمه‌ی یحیی قراگزلو از نمایشنامه‌ی “اتللو،” ترجمه‌ی “تاجر ونیزی.” ترجمه‌ی “اصول علم ثروت ملل” به‌دست محمد علی فروغی.

ث) داستان و رمان: “زیبا،” محمد حجازی 1300 – که باید آنرا نخستین رمان به سبک مدرن زبان پارسی دانست. “تهران مخوف،” مشفق کاظمی 1302. “شهرناز،” یحیی دولت آبادی. “روزگار سیاه” و “انتقام انسان،” عباس خلیلی. “چمدان،” بزرگ علوی 1313. “تفریحات شب،” “گلهایی که در جهنم می‌رویند،” “بهشت آرزو” و “اشرف مخلوقات،” محمد مسعود.

ج) نقد ادبی: “سبک‌شناسی،” محمد تقی بهار. نقدهای کسروی بر شعر و شاعری.

چ) تاریخ: “تاریخ مشروطیت ایران،” “تاریخ هجده ساله‌ی آذربایجان،” ” آذری یا زبان باستان” و “شهریاران گمنام،” احمد کسروی. “تاریخ مختصر احزاب سیاسی،” محمد تقی بهار. “حیات یحیی،” یحیی دولت آبادی. “زندگی مانی،” و ” تاریخ سیستان،” محمد تقی بهار 1307. “ایران باستان یا داستانهای ایران قدیم،” مشیرالدوله پیرنیا 1307. “تاریخ مفصل ایران از حمله‌ی مغول تا برقراری قانون اساسی در1276/1907″ و”تاریخ علوم در ایران،” عباس اقبال آشتیانی. “صنایع و تمدن مردم فلات ایران پیش از تاریخ،” عیسی بهنام 1320. “جنبشهای دینی در قرن دوم و سوم هجری،” غلامحسین صدیقی. “تجلیات روح ایرانی در ادوار تاریخی،” کاظم زاده ایرانشهر 1303. “مازیار” و”پروین دختر ساسان،” صادق هدایت. “تاریخ دیپلوماسی ایران: سیاست ناپلئون در ایران زمان فتحعلی شاه،” خانبابا بیانی 1318.

ح) آموزش و پرورش: “راه نو در تعلیم و تربیت،” کاظم زاده ایرانشهر. مجموعه‌ی نوشته‌های عیسی صدیق. “روش نوین در آموزش و پرورش،” علی اکبر سیاسی.

خ) شعر: “افسانه،” نیما یوشیج 1300. “ایران،” ادیب الممالک فراهانی. “نسیم شمال،” سید اشرف الدین گیلانی و…

حقیقت این است که پیش از این دوران ایرانیان درک روشنی از تاریخ ایران باستان نداشتند. این دوره آگاهی تاریخی آنان را در پی پژوهش‌های اندیشمندان پیشین یاد وهمتایان غربی شان دوچندان ساخت. یادآوری تاریخ گذشته، همچنین، برای نسلی که چرخش روزگار کنونی آنان را به بازیگرانی بی‌اهمیت در پهنه‌ی جهانی تبدیل کرده بود گونه‌ای آرامش روحی فراهم می‌کرد و همان‌حال برآتش ملی‌گرایی آنان دامن می‌زد. چنین است که خودکامگی رضا شاه نه تنها مانع رشد فرهنگی این دوران نبود، که ناخودآگاه به روند این رشد یاری نیز می‌رساند. چرا که بسیاری فرهیختگانی که درین دوران پهنه‌ی سیاست را ترک می‌کردند، قلمرو فرهنگ را برای تکاپوی‌های اندیشگی خویش برمی گزیدند. نمونه‌های روشن این نکته را می‌توان در زندگی علی اکبر دهخدا که از سیاست‌ورزی به لغت نامه‌نگاری روی کرد، در رفتار مشیرالدوله پیرنیا که به گروه تاریخ‌نگاران پیوست و در واکنش محمد علی فروغی که پس از رویداد مسجد گوهرشاد و در پی تیرباران پدر دامادش از نخست وزیری بر کنار شد و برای شش سال

تنها به کارهای علمی و ادبی پرداخت، باز جست. “ورق پاره‌های زندان” بزرگ علوی و “یادداشتهای زندان” علی دشتی نیز در شمار همین نمونه‌هایند.

بی‌شک سخن اینجا در توجیه خودکامگی رضا شاه نیست. بلکه نکته این است که خودکامگی او را نمی‌توان ساده انگارانه مهر خاتمتی بر کارنامه‌ی اندیشه‌ورزی ایرانیان در نخستین سال‌های سده‌ی بیستم دانست. روشنفکران این دوران، برخلاف بسیاری از فرزندان فکری خویش در دهه‌های آینده، هم ازغرب و هم ازجامعه و سنت ایران درک روشنی دارند. نه افسون شده‌ی شکوه و شوکت غرب‌اند و نه اسیر ماخولیای غرب زدگی وغرب هراسی‌اند. نیز نمی‌توان ازین عصر سخن گفت و از نقدهای عرفی (سکولار) این روشنفکران بر سنت دینی یاد نکرد. نقد بر سنت‌گرایان – مانند آنچه در داستان “درد دل ملا قربانعلی” جمالزاده آمده است – بخشی از برنامه‌ی روشنفکران برای آزادسازی جامعه از سرپرستی فکری سنت پیشگان بود. شیخ فضل اله نوری و ستایش‌اش از به توپ بستن مجلس، مخالفت روحانیان با طرح جمهوری و براندازی دستگاه خودکامگی سلطنت و مقاومت آنان در برابر رفع تبعیض‌های اجتماعی و حقوقی علیه زنان ضرورت چنین نقدی را در خاطر روشنفکران زنده نگه می‌داشت.

فشرده‌ی سخن

همانگونه که ژان ژاک روسو می‌گوید، رهبران سیاسی برای نگاهبانی از قدرت خویش باید هنر تبدیل کردن زور به حق را بیاموزند. رضا شاه اما از چنین هنری بی‌بهره ماند. چیرگی قانون پیش نیاز دموکراسی است اما رضا شاه با شکستن قانون مدرنسازی دستوری خویش را به پیش می‌برد. بر کنار کردن سیاستمداران رقیب، به زندان افکندن اندیشمندان، و کشتن کسانی همچون تیمورتاش، فرخی یزدی، میرزاده عشقی و سید حسن مدرس نمونه‌های چنین قانون شکنی‌ها و خودکامگی هاست. نوشتار کنونی بر خودکامگی رضا شاه چشم نمی‌بندد اما خوانندگان را فرا می‌خواند تا با نظر در ویژگی بناپارتیستی دولت پهلوی اول و پرهیز از بکارگیری قالبهای فکری غیرتاریخی در وارسی سازوکار حکومت رضا شاه به بازبینی و ارزیابی نوینی از ترازنامه‌ی روشنفکری آن دوران دست بگشایند.