از دیار حبیب تا بلاد غریب

منتشرشده در شماره ۵۰ شهروند امروز
26 خرداد 1387

“آقای بروجردی، شما که هر وقت فیلتان یاد هندوستان می‌کند به فرنگستان سفر می‌کنید به خاطر بسپارید که این کشور به امثال شما نیاز دارد. باید برگردید و به آن خدمت کنید.” درست سی ‌سال پیش، روزی که برای خداحافظی به دفتر مدرسه‌ی بزرگمهر اهواز رفته بودم، آقای پرچمی معلم مهربان انشا با من چنین می‌گفت. اینک سی ‌سال از زمانی که در قامت یک دانش‌آموز شانزده ‌ساله به شهر نیویورک رسیدم می‌گذرد و اکنون در همان ایالت نیویورک استادی میانسال شده‌ام. شور و شوق دوران جوانی و نوجوانی‌ام را سختی‌های مهاجرت بر باد داده‌ و هنوز یاد‌آوری سخن آن معلم نیک‌ سرشت چشمانم را پرآب می‌کند. بارها با خود گفتم که اگر روزی دوباره آقای پرچمی را ببینم به او چه می‌توانم گفت؟ شاید سکوت و خموشی‌ام گویای آن باشد که تقدیر موافق‌ تدبیر من نبود و سرنوشت مرا با رنج دوری و فراق سرشته بود. شاید نیز به زبان آیم و بگویم که گرچه در بلاد غریب ام اما هر روز در یاد دیار حبیب به شب می‌برم و تا آنجا که بتوانم در خدمت به آن می‌کوشم. نمی‌دانم. شاید نیزاز سعدی یاری بگیرم که یکبار گفت:

سعدیا حب وطن گرچه حدیثی است درست
نتوان مرد به سختی که من اینجا زادم

شاید هم به رسم روشنفکران امروزین سخن از روزگار مدرن و دهکده ی جهانی به میان آورم و وطن‌دوستی را نه در دایره ی بسته‌ مرزهای قراردادی بلکه در جهانشمولی دنیای انسانی معنا کنم. حقیقت این است که به فراخور حال و هوای لحظه ی دیدار می‌توانم هر یک از این سخنان را از آستین بیرون آورم. بهر روی این چند گونه اندیشیدن درباره ی‌ مهاجرت، خود پی‌آمد زیستن مهاجرگونه است. چندی پیش در کلاس درس، رو به شاگردان آمریکایی خودم پیوسته واژه‌ ی “شما آمریکایی‌ها” را به کار می‌بردم. در پایان درس دانشجویی پیشم آمد و پرسید “آیا شما شهروند آمریکا نیستید؟” پاسخ گفتم که “بلی.” پرسید که پس چرا میان خود و ما دیواری می‌کشید و به جای کاربرد واژگان “ما آمریکایی‌ها” پیوسته می‌گویید “شما آمریکایی‌ها؟” پرسشی تفکربرانگیز بود و در پاسخش تنها توانستم به شرح حال خویش اکتفا کنم. به او گفتم که گرچه سه ‌دهه از عمر خویش را در آمریکا سپری کرده‌ام، اما هنوز دو زبانه و دوملیتی بودن برایم ناهموار است و به دشواری می‌توانم واژگان “ما آمریکایی‌ها” را به کار برم. من امروز از دیدگاه حقوقی و قراردادی یک ایرانی- آمریکایی هستم و در این هویت خط ‌فاصله ‌دار دنیایی از تردید و حیرت و فاصله و حسرت نهفته است. راستی شاید نیز در پاسخ به خطاب آقای پرچمی عزیزم انشایی بنویسم و در آن بگویم که هویت خط ‌فاصله ‌دار چیست و چه رنج‌ها و اشک‌ها و ناهمواری‌ هایی درو نهفته است. و نیز اینکه چگونه شمار درشتی از هم‌ نسلان من از همان مدرسه ی بزرگمهر اهواز و دیگر مدرسه‌ های آن کهن ‌دیار همچو مرغان نامه بر خواسته یا ناخواسته پیام‌آوران میان دو دنیای شرق و غرب، اسلام و مسیحیت و سنت و تجدد شده‌اند.

پرسش من اینک نه آن سهراب سپهری یا عباس کیارستمی است. من نمی‌پرسم که “خانه دوست کجاست؟” آنچه از من می‌پرسد، و نیز پرسش من است، این است که “خانه‌ من کجاست؟” به دفترچه خاطره‌هایم می‌نگرم و می‌بینم که بیست و یکسال پیش چنین نوشته‌ام: “آن پرسش سمج دوباره گریبانم را گرفته و قلبم را می‌فشارد: آیا ما در این جامعه ی آمریکایی چیزی که در شمار آید هستیم؟ شاید کسی بتواند در دو فرهنگ زندگی راحتی داشته باشد ولی آیا می‌تواند به هر دو به یکسان دل بسپارد؟” – می‌بینید آقای پرچمی؟ از مرزهای زمینی و هوایی گذر کرده‌ام ولی حصار خاطره‌ها و چنبره احساس‌ها را چه توانم کرد؟

یاد مقاله‌ای از غلامحسین ساعدی می‌افتم که در آن تفاوت میان آواره و مهاجر را چنین شرح داده بود: “مهاجران همچون مرغان مهاجرند که از جایی بر می‌کنند و پر پرواز می‌گشایند و در گوشه‌ای اتراق می‌کنند که هوای خوش‌تری دارد و آب و دانه‌ فراوان. مهاجر قدرت انتخاب دارد: شمال و جنوب، راست یا چپ، در زاویه ی این جزیره یا در گوشه آن مرداب. با کوله ‌باری از خاطرات، و با دارایی خویش، زندگی خوش‌تری را می‌گذراند و همیشه امیدوار است که زمستان به بهار یا پائیز به زمستان برسد که جای ‌کن شود و به مکان و قرارگاه خوش ‌تری برگردد. هرگوشه ی دنیا وطن اوست. تمام دنیا طویله مهاجر است: مهاجر می‌چرد و خوش می‌گذراند، راه و چاه بلد است، مواظب خویش است، مواظب آینده ی خویش است. مهاجر امیدوار است. همیشه امیدوار است هرچند ریش و گیس‌اش به سپیدی نشسته باشد. آواره، اما، از کنار سگ‌های جلیقه ‌‌پوش پلیس با احترام و لبخند رد می‌شود که مبادا کارت اقامتش را بگیرند. به همه چیز این گوشه دنیا باید احترام گذاشت. حدیث “همه جای دنیا سرای من است” یادش می‌رود. آواره در سرزمین از ما بهتران است. طعم حقارت را می‌چشد: اداره ی پلیس، اداره ی پناهندگی، اداره ی درماندگی. آواره حس می‌کند تمام مناعت ‌طبعش را از دست داده است … آواره از پاسبانی که کنار گل‌ فروش ایستاده و سیگار دود می‌کند، از مامور بی‌آزاری که وارد قطارها می‌شود، از گریه ی بچه‌ همسایه‌اش می‌ترسد. آواره بیمارگونه می‌ترسد. آواره وقتی می‌شنود که دو نفر به زبان مادری او حرف می‌زنند به شدت وحشت می‌کند. پشت به آنها می‌کند و در اولین ایستگاه پیاده می‌شود. اگر در خیابان است به اولین کوچه راه کج می‌کند. آواره حتی از خود می‌ترسد. از تصویر خود می‌ترسد و فکر مرگ هیچگاه او را رها نمی‌کند. خاطرات کفن و دفن اموات دور و نزدیک را جلو چشم دارد. می‌ترسد بمیرد و لاشه ی صاحاب‌ مرده‌اش روی دست کسی بماند …”

شاید زنده ‌یاد ساعدی که خود درد آوارگی را با پوست و استخوان حس کرده بود، قدری در تصویرگری خویش از راحت حال مهاجران زیاده‌روی کرده باشد. من سختی های زندگی مهاجران را از نزدیک دیده‌ام. دیده‌ام پدرانی که عزیزان خویش را در ایران جا گذاشته‌اند تا بلکه درآمدی کسب کنند و برای آنها بفرستند و مادرانی که به هزار شگرد برآنند که به فرزندشان زبان مادری خود را بیاموزند. مردان و زنان جوانی را دیده‌ام که با یار جوان خویش از غم کهن سخن می‌گویند، و سالمندانی که ناتوان از بازگشت به مرز و بوم پدری خویش روزگار را با بازگویی حسرت ‌بار خاطره ها سپری می‌کنند. اگر زنده‌ یاد ساعدی در کنارمان بود شاید برایش می‌گفتیم که مهاجرت یک پدیده ی جهانی است و بیش از دویست میلیون مهاجر در جهان وجود دارند. به او می‌گفتم که مهاجرت ایرانیان با علت‌هایی چون حال و روز سیاسی، اعتقادی و اجتماعی جامعه ی ایران، با نبود امکان های لازم برای پاسخگویی به نیازها، بالا رفتن سطح آموزش و انتظارهای نسل جوان و با ده‌ها علت دیگر گره خورده است. می‌گفتم که موج مهاجرت بعد از انقلاب یکی از بزرگترین موج‌های مهاجرت در تاریخ ایرانیان است و یادآور می‌شدم که بسیاری دستاورهای علمی و فنی و ادبی دنیا پی‌آمد همین‌گونه مهاجرت‌ها و تبعیدها و آوارگی‌هاست. افسوس که ساعدی به مهاجرت ابدی رفت و دیگر در میان ما نیست. ولی شاید روزی با جناب آقای پرچمی و دیگر هموطنان مهربانم این بیت را زمزمه کنم که:

گفتا تو از کجایی کاشفته می‌نمایی؟
گفتم منم غریبی از شهر آشنایی